Slimme ondernemers, sluwe adviseurs en pakkende managers: ze komen allemaal langs in dit dossier. Lees verder

Er zijn veel manieren om meer geld te verdienen in de zorg dan gerechtvaardigd is. In dit dossier gaan we op jacht naar zogenaamde zorgcowboys: gewiekste ondernemers, sluwe adviseurs en hebzuchtige managers die zich verrijken door misbruik van wet- en regelgeving. Ze maken onze zorg veel duurder dan nodig.

Commerciële bedrijven in heel Europa richten zich op ouderenzorg. De toenemende vergrijzing en privatisering maken de sector tot een groeimarkt, waar een gestage stroom publiek geld kan worden omgezet in harde opbrengsten. Samen met Investigate Europe onderzocht Follow the Money de booming business van grijs goud en de risico's die winstbejag met zich meebrengt voor de kwaliteit van leven van miljoenen oudere Europeanen.

Iedereen wil oud worden, niemand wil dat zijn. Zeker niet als ouderdom gepaard gaat met gebreken en een gang naar het verpleeghuis in zicht komt.  

Maar wat als er een ruim en licht appartement in een zorgvilla klaar is? Met openslaande deuren naar een verzorgde parktuin en elke dag een uitgebalanceerd chef's menu. Of een gezellige kleinschalige woongroep, die gerund wordt door een stel en waar samen gekookt wordt. Waar zorgmedewerkers fluiten om te werken, want er is real time aandacht voor de cliënt.

Particuliere ouderenzorg lijkt een verademing in vergelijking met het oude verpleeghuis met zijn overwerkte personeel, misstanden en stoffig imago – de geur van gaargekookte bloemkool. Dankzij wijzigingen in de Wet langdurige zorg (Wlz) in 2015, die meer ruimte bieden voor ouderenzorg aan huis, is het aantal alternatieven de afgelopen jaren flink gegroeid. Twee jaar later was het aantal commerciële bedrijven in de ouderenzorg verdubbeld en had ongeveer een op de tien langdurige zorgorganisaties in Nederland winstoogmerk. 

De wittebroodsweken waarin commerciële verpleeghuizen het toonbeeld van innovatie waren, zijn voorbij

Zo begon het althans in Duitsland, waar al midden jaren negentig ruimte ontstond voor particuliere bedrijven in de ouderenzorg. De huwelijksreis waarin commerciële verpleeghuizen het toonbeeld waren van innovatie in de sector is nu voorbij. Deze trend is ook in de rest van Europa zichtbaar. Dat blijkt uit een onderzoek van Investigate Europe, een internationaal journalistiek onderzoekscollectief, waaraan Follow the Money meedeed. We onderzochten de instroom van grote investeerders in de ouderenzorg in twaalf Europese landen en brachten hun aanwezigheid daar in kaart.

'We bevinden ons hier in een permanente noodtoestand', verzucht een Duitse verpleegster uit Minden in een interview met Investigate Europe. Ze werkt bij de commerciële zorggigant Orpea.

Het Franse Orpea is inmiddels de grootste aanbieder van ouderenzorg in Europa, met een netto-omzet van 4,3 miljard in 2020. De 65.500 medewerkers verlenen zorg aan meer dan 100.000 ouderen in 22 landen. Orpea is beursgenoteerd in Parijs en runt in Nederland onder meer de zorgorganisatie Daily Life, die het in 2018 overnam van NPM Capital, het bedrijf van de familie Quote-500 Fentener van Vlissingen. Daily Life zette in 2016 nog 4,4 miljoen euro om, maar groeit sindsdien als kool. Het opent jaarlijks tientallen nieuwe vestigingen, resulterend in een omzet van ruim 62 miljoen euro in 2019. De Nederlandse vestiging van Orpea onderscheidt zich momenteel met kleinschalige woonzorg, waar tijd is voor de cliënt.

'Het zou verboden moeten worden dat dit soort bedrijven een maatschappelijke instelling als een verpleeghuis kunnen opkopen'

In Duitsland, waar het bedrijf zo'n 12.000 bedden heeft, laat diezelfde Orpea een heel ander gezicht zien. 'Collega's zijn zo overwerkt dat ze 's avonds vergeten de medicatie aan cliënten toe te dienen', zegt de verpleegkundige uit Minden. 'Ze kunnen zich niet concentreren, er is te weinig personeel en het ziekteverzuim is hoog. Ze lopen op hun tenen tot ze er niet meer tegen kunnen.' Het verpleeghuis waar ze werkt werd tot een paar jaar geleden gerund door de overheid. Volgens haar heeft de overname door Orpea weinig goeds gebracht. 'Het zou voor dit soort bedrijven verboden moeten worden om een ​​maatschappelijke instelling als een verpleeghuis op te kopen.'

Een Duitse Orpea-woordvoerder vertelde aan Investigate Europe dat klachten van personeel altijd serieus worden genomen en dat slechts ongeveer vijf klachten per maand zijn bureau in Duitsland bereiken. Ook stelt de woordvoerder dat het bedrijf voldoet aan de in Duitsland geldende wettelijke normen voor het aantal medewerkers per opdrachtgever.

De klachten van de Duitse verpleegster weerklinken echter in grote delen van Europa. 'De bewoners worden behandeld als producten in een fabriek, iedereen heeft constant haast. Veel medewerkers stoppen omdat ze er niet tegen kunnen", zegt een collega uit Frankrijk, die ook bij Orpea werkt. 'Het draait allemaal om geld', zegt een Spaanse oud-medewerker van zorggigant DomusVi. Ze beschrijft wat er gebeurde toen dat bedrijf het overnam het bejaardentehuis waar ze negen jaar geleden werkte.'Ze probeerden meteen de lonen naar beneden te drukken.'

In dit dossier gaan we op jacht naar zogenaamde zorgcowboys: gewiekste ondernemers, sluwe adviseurs en hebzuchtige managers die zich verrijken door misbruik van wet- en regelgeving. Ze maken onze zorg veel duurder dan nodig.

Door te registreren ga je akkoord met ons privacy- en cookiebeleid

Met name in West-Europa heeft het bedrijfsleven de afgelopen twee decennia steeds grotere delen van de ouderenzorg overgenomen. Het Verenigd Koninkrijk, waar de ouderenzorg al in de jaren tachtig – onder Margaret Thatcher – openstelde voor particuliere bedrijven, loopt voorop. Meer dan 80 procent van de verpleeghuizen daar werkt op commerciële basis. In Duitsland heeft in 2020 43 procent van de verpleeghuizen een winstoogmerk.

Ze worden aangetrokken door de 220 miljard euro aan openbare middelen die jaarlijks door regeringen worden uitgegeven aan langdurige zorg, plus het totaal van 68 miljard euro dat Europese burgers uit eigen zak betalen. Het is een geldstroom die de komende decennia alleen maar zal toenemen.

De mate waarin ouderenzorg wordt overgelaten aan commerciële bedrijven verschilt sterk van land tot land. Nederland staat nog aan het begin van deze ontwikkeling. In 2017 werd 12 procent van de verpleegkundige zorg verleend door commerciële aanbieders. Ook het aantal grote ketens in ons land is nog beperkt.

Dat Nederland vergrijst, is algemeen bekend. De piek van het aandeel ouderen ten opzichte van de beroepsbevolking ligt naar verwachting rond 2040; volgens het CBS is dat aandeel dan 43 procent. Ook de zorgbehoefte neemt toe. Het aantal 80-plussers zal in 2050 twee of zelfs drie keer zo hoog zijn als nu, blijkt uit recent onderzoek van Actiz, de branchevereniging voor leidinggevenden in de zorg.  

West-Europa laat over de hele linie een vergelijkbare trend zien. De Europese Commissie schat dat dit de kosten van langdurige zorg meer dan zal verdubbelen: van 1,7 procent naar 3,9 procent van de economische activiteit. De snel vergrijzende bevolking in heel Europa zal de grootste groeimotor op de lange termijn zijn in de verpleeghuismarkt, aldus een marktanalyse van adviesbureau Knight Frank. Dit maakt Europa een interessante groeimarkt voor bedrijven die zich willen richten op de ouderenzorg.

De grote investeerders in de ouderenzorg hebben een belangrijke positie verworven in de twaalf landen waar Investigate Europe onderzoek deed. De vijf grootste organisaties – Orpea, Korian, DomusVi, Colisée en HC-One – bezitten samen 2700 bedrijven in de ouderenzorg, met ruimte voor 242 duizend zorgbehoevende Europeanen. Hun aanwezigheid groeit snel. De 25 grootste bedrijven in de ouderenzorg hebben de afgelopen vier jaar hun omvang zien groeien met 22 procent.

Orpea loopt voorop met Daily Life, dat 67 vestigingen telt, en later ook Woonzorgnet, Thuismakers en 't Zicht kocht. Korian kocht in 2019 zorgbedrijf Stepping Stones van kapitaalfonds Gilde Healthcare. DomusVi betrad de Nederlandse markt met de aankoop van een minderheidsbelang in MarthaFlora. Dan is er het Nederlandse NPM Capital dat, na de verkoop van het groeibriljante Daily Life, nu het Guest House uitbreidt – 18 locaties, waarvan drie in aanbouw.

Het is geen toeval dat de grote ketens de bijzonder solvabele Nederlandse ouderenzorg nog niet massaal zijn binnengedrongen, zegt gezondheidseconoom Xander Koolman van de Vrije Universiteit in Amsterdam.

'In Nederland kennen we tot nu toe een verbod op winstuitkeringen voor alle intramurale zorg (zorg met woonzorg). Hoewel het erop lijkt dat dit verbod omzeild kan worden, vormt het toch een drempel voor dit soort bedrijven', zegt Koolman. 'Er zijn plannen om ook in deze sectoren winstuitkeringen toe te staan, maar niet alle partijen in de Tweede Kamer staan ​​daar sympathiek tegenover. Je merkt dat dit door buitenlandse investeerders als een probleem wordt ervaren.'

Koolman: 'Bedrijven die actief zijn in de zorg met een sterk winstoogmerk onderscheiden zich op een aantal manieren. Zo zie je een verschuiving van focus op professionalisering naar verbetering van het administratieve proces. Op kwaliteitsindicatoren scoren ze iets minder hoog. Ze reageren ook sterker op financiële prikkels. Ze doen bijvoorbeeld aan cherry-picking, dan richt je je vooral op klanten die meer opleveren. Ook zijn bedrijven met een sterk winstoogmerk minder geneigd verliesgevende onderdelen van een organisatie te financieren met kruissubsidies.'

Vrijwel alle commerciële verpleegkundige zorg in Nederland wordt op een speciale manier gefinancierd, om het verbod op winstuitkeringen te omzeilen. In plaats van een bedrag voor zorg en verblijf in een verpleeghuis op één hoop te gooien, verhuren deze bedrijven appartementen aan hun bewoners en claimen ze een budget voor zorg 'thuis'. Zo'n budget wordt 'Full Package Home' of 'Modulair Package Home' genoemd. Op papier leveren bedrijven die hun organisatie zo inrichten geen zorg binnen de muren van een instelling. Ze mogen dus winst uitkeren – in tegenstelling tot gewone verpleeghuizen. 

Over dit soort aanbieders heeft Follow the Money al geschreven. De luxe woonzorgconcepten beloven beleggers een hoog rendement. Klanten betalen soms duizenden euro's per maand, maar de zorg is niet overal op orde. Zo kwam een ​​locatie van de commerciële aanbieder Domus Magnus in 2016 onder strenger toezicht van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd.

Ook proberen bedrijven op verschillende manieren extra geld te verdienen aan de ouderen die in hun instelling wonen, bijvoorbeeld door hoge servicekosten. Soms is er zelfs een forse bijbetaling voor catering, terwijl eten en drinken in principe ook via de zorgbudgetten worden betaald.

In heel Europa liggen de grote commerciële ketens in de ouderenzorg op gespannen voet met vakbonden en mensenrechtenorganisaties over de behandeling van hun werknemers en bewoners. Zo berichtte Amnesty International over grove misstanden in verpleeghuizen in onder meer het Verenigd Koninkrijk, België en Spanje, waar ouderen in de eerste maanden van de Covid-19-pandemie soms letterlijk aan hun lot werden overgelaten. Vakbondskoepel Global Union publiceerde in december 2020 een rapport waarin zij misstanden in de commerciële ouderenzorg opsomt en pleit voor verantwoord beleggen.

De schandalen zijn talrijk. Een opvallende zaak is die van Orpea, die in 2010 in Frankrijk een aantal acteurs inhuurde om als nepmedewerkers informatie te verzamelen op de werkvloer. Het bedrijf noemde het een 'experiment' om maatschappelijke risico's te monitoren. Het ging echter over het bespioneren van gezondheidswerkers en het infiltreren van de vakbonden, zei vakbond CGT. De ingehuurde acteurs moesten zichzelf populair maken bij hun collega's en verkozen worden als vertegenwoordiger. Orpea bood CTG 4 miljoen euro schadevergoeding om af te zien van een rechtszaak, maar de vakbond weigerde de schikking.

De grote spelers op de ouderenzorgmarkt zijn grofweg in te delen in twee categorieën. De eerste bestaat uit bedrijven als marktleider Orpea en haar Franse concurrent Korian, die gericht zijn op het verwerven van een groot marktaandeel voor de lange termijn. De tweede bestaat uit private equity-bedrijven, die zich richten op het maximaliseren van kortetermijnrendementen en deze vervolgens uit de organisatie verwijderen. Dit type bedrijf heeft gezien dat ouderenzorg, net als kinderopvang, een voorspelbare en stabiele cashflow garandeert. Het risico is klein, de beloning is hoog.

Een vijfde van de Britse verpleeghuizen is eigendom van de vijf grootste aanbieders, waarvan er drie in handen zijn van private equity

Investigate Europe identificeerde ten minste dertig grote private equity-bedrijven die actief zijn in de ouderenzorg in Europa. Samen bezitten ze 2.834 verpleeghuizen, met in totaal meer dan 200.000 bedden. Het Verenigd Koninkrijk loopt voorop als het gaat om investeringen in deze sector, met een vijfde van de verpleeghuizen daar in handen van de vijf grootste aanbieders. Drie daarvan zijn in handen van private equity.

In de afgelopen tien jaar zijn verschillende grote Britse ouderenzorgbedrijven die eigendom zijn van dergelijke partijen ten onder gegaan. De ervaring van het laatste slachtoffer illustreert treffend hoe een zorgorganisatie de speelbal kan worden van opeenvolgende private equity partijen. Het gaat om de Britse ouderenzorgketen Four Seasons, die sinds 1999 vijf verschillende eigenaren had. Bij elke verkoop werd de verpleeghuisketen door de nieuwe eigenaar opgezadeld met verdere schulden. Tot de schuldenlast, rond 2000 nog 88,5 miljoen pond, piekte in 2008 op 1,5 miljard pond, waarmee de schuld bijna zes keer zo hoog was als het eigen vermogen van de keten. 

Het bedrijf kwam in financiële moeilijkheden en de schuld moest worden geherstructureerd, gevolgd door een verkoop in 2012. Onder de nieuwe eigenaar Terra Firma kon Four Seasons in december 2017 de rentelasten van £ 27 miljoen niet voldoen. Dit bracht het bedrijf onder de controle van het Amerikaanse hedgefonds H/2 Capital Partners. In 2019 kondigde het bedrijf het faillissement aan. De zorg voor de betrokken bewoners ging door en er zijn plannen om het bedrijf op te splitsen en door te verkopen.

De Britse durfkapitalist John Moulton, oprichter van private equity-fonds Better Capital, wijst in een interview met Investigate Europe zelf op de risico's die een hoge schuldenlast met zich meebrengt voor zorginstellingen. 'Er is een continue spanning tussen kosten en de kwaliteit van de dienstverlening. De grootste kosten zitten bij het personeel, dat vaak al het minimumloon ontvangt. Het is een harde business. Voeg je daar nog een financieringsstructuur met een enorme schuldenlast aan toe, dan heb je al snel een probleem met je cashflow. Met een lage rente kan dat nog, maar als die stijgt, wordt de druk extreem.' 

Volgens Moulton ontstaan ​​hier economische en morele vraagstukken. 'Welke norm hanteert u voor de behandeling van mensen die in een verpleeghuis willen of moeten wonen?'

Niet alleen zorgorganisaties lopen het risico te overlijden onder eigendom van private equity partijen.

In private equity verpleeghuizen hebben ouderen 10 procent meer kans om te overlijden dan in 'gewone' commerciële verpleeghuizen

Volgens het Center for Disease Control and Prevention werkte in 2020 meer dan 70 procent van de Amerikaanse verpleeghuizen met winstoogmerk. Een substantieel deel hiervan wordt gerund door private equity partijen. Uit recent onderzoek van het CBS blijkt dat ouderen in dergelijke verpleeghuizen 10 procent meer kans hebben om te overlijden in de eerste drie maanden van hun verblijf dan ouderen in 'gewone' commerciële verpleeghuizen. Ook blijken ze minder mobiel en krijgen ze vaker medicijnen voorgeschreven. Desalniettemin waren de kosten voor de Amerikaanse belastingbetaler voor deze verpleegkundige zorg 11 procent hoger dan bij andere aanbieders.

'In de Verenigde Staten zijn de risico's van winstbejag in de ouderenzorg beter zichtbaar, omdat dit al langer gebruikelijk is', zegt Xander Koolman. Hij wijst op de vele schandalen in de Amerikaanse verpleegzorg, die regelmatig leiden tot rechtszaken waarin de rechter hoge schadevergoedingen toekent. 'Dit soort bedrijven organiseren hun activiteiten vaak in een boomstructuur van verschillende rechtspersonen. Een bedrijf voor onroerend goed, een ander voor de horeca, een voor schoonmaak, enzovoort. Op deze manier wordt het zorggerelateerde bedrijf zo lean mogelijk gehouden. Als er een rechtszaak komt nadat iets uit de hand is gelopen, zie je zo'n werkmaatschappij snel failliet gaan, omdat er nauwelijks reserves zijn.'

Florien Kruse is postdoctoraal onderzoeker aan het Radboud UMC in Nijmegen. Recent promoveerde zij op winstoogmerk bij verschillende typen zorgorganisaties. Ze onderzocht de verschillen tussen profit en non-profit aanbieders. 'Daar kun je nuance aan toevoegen', zegt Kruse. 'Er is een grote verscheidenheid aan winstgevende zorgbedrijven. Daarmee hebben we private equity partijen aan de rand van het spectrum van commerciële aanbieders geplaatst.'

Commerciële ouderenzorgbedrijven in ons land hebben de afgelopen jaren vooral vernieuwende initiatieven ontwikkeld. Die richten zich volgens het onderzoek van Kruse met name op keuzevrijheid, oog voor persoonlijke wensen, medewerkers die tijd voor je hebben en een luxe omgeving. 

Over het algemeen waren klanten tevreden, maar private equity-bedrijven waren een beetje anders. “Verpleeghuizen die eigendom zijn van dergelijke partijen werden iets lager beoordeeld in klantbeoordelingen dan andere for-profit organisaties. Het moet echter gezegd worden dat we niet veel gegevens hadden. Het gebrek aan goede gegevens over winstgevende zorgbedrijven is een probleem; ze stellen het niet veel beschikbaar.'

Hoewel de door Kruse onderzochte profitbedrijven zich in de eerste jaren na de Wlw vooral richtten op luxere accommodaties en persoonlijke verzorging, zag zij ook andere effecten van de winstprikkel. Commerciële ouderenzorgbedrijven slagen er bijvoorbeeld in om het verbod op winstdeling te omzeilen door gebruik te maken van een maas in de wet, merkt Kruse op. Dit doen zij door gebruik te maken van de eerder genoemde budgetten voor het Volledig Thuis Pakket, ofwel het persoonsgebonden budget (PGB), in plaats van traditionele verpleegkundige zorg aan te geven.

Commerciële partijen stellen hogere eisen aan de rest van de zorg om de eigen personeelskosten laag te houden

Commerciële partijen leunen ook zwaarder op de rest van het zorgstelsel om hun eigen personeelskosten laag te houden. Ze maken bijvoorbeeld meer gebruik van huisartsen dan traditionele verpleeghuizen. Ze kunnen de extra druk niet altijd aan. Daily Life merkt in haar kwaliteitsrapport over 2019 op: 'In de praktijk blijkt dat huisartsen niet altijd open staan ​​voor het concept van Daily Life, waarbij ze aangeven geen huisartsenzorg te willen of kunnen verlenen.' Dit probleem treft de hele sector.

De commerciële bedrijven concurreren ook met non-profitorganisaties om het schaarse zorgpersoneel. Kruse en haar collega's wijzen ook op het risico dat er in de ouderenzorg een tweedeling ontstaat tussen minder bedeelde ouderen enerzijds en mensen die de particuliere huur van een commerciële instelling kunnen betalen anderzijds. En vooral bij grote ketens en participatiemaatschappijen zien Kruse en haar collega's een risico dat de kwaliteit van de zorg onder druk komt te staan. 

De risico's die Kruse in haar onderzoek beschrijft, worden vergroot doordat zorgverzekeraars met winstoogmerk lacunes in regelgeving en toezicht kunnen benutten en de kwaliteit van zorg nog moeilijk meetbaar is. 'De kwaliteitsindicatoren die we nu gebruiken, richten zich vooral op processen en protocollen, niet op de werkelijkheid. We hebben het ei van Columbus niet echt gevonden om kwaliteit te meten.'

De commerciële ouderenzorgmarkt in Nederland blijft groeien; TNO verwacht dat er in 2025 30.000 extra bedden nodig zijn. De grote ketens spelen hierop in. De bedrijven onder Orpea, Korian, DomusVi en het Guest House van NPM Capital hebben al aangekondigd nieuwe locaties te openen. Daarbij gaat het ook om een ​​grotere doelgroep: de minder bedeelden. 'Heeft u een gemiddeld (pensioen)inkomen en huurt u een appartement in onze goedkoopste klasse A? Dan betaal je voor wonen in een pension maar € 300,- per maand meer dan voor wonen in een regulier verpleeghuis', zegt het Guest House op haar website. Daily Life adverteert met tarieven die ook voor mensen met alleen AOW betaalbaar zijn.

Nederlandse ouderen zijn relatief rijk. De verwachte groei van de zorgvraag onder deze groep en de mogelijkheden om het winstdelingsverbod te omzeilen maken het vestigingsklimaat in Nederland comfortabel voor zorgketens. En zeker voor de goudzoekers van private equity.

Deel dit artikel, je vrienden lezen het gratis

FTM gebruikt alleen functionele cookies, ook cookies van derde partijen. Dit doen wij om onze website te verbeteren. Meer weten? Lees ons cookiebeleid.